Serbest rejim nedir ?

Serbest Rejim Nedir? Kutsal İnek Değil, Tartışılması Gereken Bir Siyasi-Ekonomik Tercih

Şunu en baştan söyleyeyim: “Serbest rejim” sihirli bir formül değil. Kimi çevreler onu ekonomik özgürlüğün bayrağı gibi dalgalandırırken, kimileri toplumsal kırılmaların ve güvencesizliğin baş aktörü olarak görüyor. Benim iddiam net: Serbest rejim, değerlerden bağımsız bir “doğal düzen” değil; kimin ne kadar pay alacağına, kimin risk taşıyacağına, kimin sesinin daha çok çıkacağına karar veren politik bir tercihtir. O yüzden alkış ya da yuhalama ile geçiştirilemez; derinlemesine, cesurca tartışılmalıdır.

Serbest Rejim: Tek Bir Şey Değil, Bir Demet Uygulama

“Serbest rejim” çoğu zaman serbest piyasa, serbest kur rejimi, serbest ticaret, sermaye hareketlerinin serbestliği ve asgari devlet müdahalesi gibi bileşenlerden oluşan bir çatı kavramdır. Temel varsayım, piyasa sinyallerinin (fiyat, rekabet, kâr) kaynakları en iyi şekilde dağıtacağıdır. Devlet; hakem, altyapı sağlayıcı ve mülkiyet haklarının koruyucusu rolüne çekilir. Kulağa temiz geliyor, değil mi? Peki bu kurgu pratikte neye dönüşüyor?

Güçlü Yanlar: Hız, Yenilik, Esneklik

Serbestleşme, girişimciliği ve inovasyonu teşvik eder; bürokratik sürtünmeyi azaltır. Fiyat mekanizması, kıtlıkları ve bollukları hızlıca yansıtır; verimsiz aktörler elenirken, verimli olanlar büyür. Dışa açıklık ihracat kabiliyeti olan sektörlerde verimlilik artışı sağlayabilir; rekabet hukuku ve düzenleyici kurumlar sağlamsa, tüketici refahı artabilir. Buraya kadar sorun yok.

Zayıf Halkalar: Eşitsizlik, Kırılganlık, Görünmeyen Maliyetler

İşte eleştirel yer burası: Serbest rejim, başlangıç koşullarını eşitlemez; aksine var olan güç asimetrilerini pekiştirebilir. Finansal serbestleşme sıcak para giriş-çıkışlarına kapı aralarken, kur şokları ve borç döngüleri yaratabilir. Sosyal güvenlik ağları zayıfsa, dönüşümün maliyeti alt gelir gruplarının omzuna yıkılır. “Piyasa çözer” denilen pek çok alanda —çevre, bakım emeği, veri mahremiyeti, gıda güvenliği— maliyetler görünmez kılınır; çünkü fiyat etiketine sığmaz.

Tartışmalı Noktalar: Rekabet mi, Tekelleşme mi?

Teoride rekabet, pratiğe gelince pazar yoğunlaşması… Dijital platformlarda ağ etkileri ve veri sahipliği, “kazanan her şeyi alır” dinamikleri yaratır. Serbest rejim söylemi, düzenlemeyi “yatırım düşmanı” ilan edip geciktirdiğinde, ortaya özgürleşme değil tekelleşme çıkar. Rekabet hukukunun dişleri körelirse, “serbestlik” tüketici ve üretici fazlasını, küçük aktörlerin nefesini, basınç altında ezer.

Serbest Kur Rejimi ve Reel Ekonomi: Esneklik mi, Belirsizlik mi?

Kurun serbest dalgalandığı sistemler, dış şoklara uyum kabiliyeti kazandırabilir. Ama kur oynaklığının yüksek olduğu yerlerde planlama ufku kısalır, yatırım iştahı azalır, fiyatlama davranışları bozulur. Üstelik girdi bağımlılığı yüksek, teknoloji üretimi sınırlı ekonomilerde kur geçişkenliği enflasyonu besler; ücretliler enflasyon vergisini sessizce öder.

Serbest Ticaret: Tüketici Dostu mu, Sanayisizleştirme Riski mi?

Ucuz ithalatın cazibesi, ara malı ve nihai ürün pazarlarında rekabeti artırır; kısa vadede fiyatlar düşebilir. Ancak sanayi politikası yoksa, yerli tedarik zincirleri ve beceri tabanı erozyona uğrar. “Karşılaştırmalı üstünlük” teorisi; ekosistem inşası, öğrenme eğrisi, stratejik sektörler gibi uzun vadeli kapasite dinamiklerini eksik okuduğunda, serbest rejim orta gelir tuzağını derinleştirebilir.

Hak ve Özgürlükler Boyutu: Piyasada Eşitlik Varsayımı

Serbest rejim, pazara katılan herkesin eşit güçte olduğu varsayımına yaslanır. Oysa toplumsal cinsiyet, sınıf, bölge, engellilik, göçmenlik durumu gibi faktörler müzakere gücünü belirler. Bakım emeğinin görünmezliği “serbest” emeğin gerçekte ne kadar serbest olduğunu gölgeler. Sendikal haklar zayıfladığında, esnekliğin bedeli güvencesizliğe dönüşür.

“Devlet Çekilsin” mi, “Devlet Dönüşsün” mü?

Mesele devletin varlığı değil, devlet kapasitesinin niteliğidir. Kural-temelli düzenleme, bağımsız denetim, etkin rekabet hukuku, veri koruma, iklim hedefleriyle uyumlu teşvikler… Bunlar olmadan “serbestlik”, güçlülerin serbestliği anlamına gelir. Gerçek özgürlük; piyasa dinamizmi ile toplumsal korumayı birlikte tasarlamaktan geçer.

Mitler ve Gerçekler

• “Piyasa her şeyi çözer.” Çözemediği alanlar: dışsallıklar, kamusal mallar, bilgi asimetrileri, bakım emeği.
• “Deregülasyon = büyüme.” Kötü düzenleme kadar düzenleme eksikliği de kriz üretir.
• “Kapital kaçarsa?” Kısa vadeli çekicilik uğruna uzun vadeli kurumsal kaliteyi feda etmek, istikrarsızlığın davetiyesi olur.

Akıllı Serbestlik İçin İlkeler: Cesaret, Denge, Hesap Verebilirlik

Eleştirip geçmeyelim; daha iyisi mümkün. “Akıllı serbestlik” için birkaç çıpa: bağımsız rekabet ve sektör düzenleyicileri; işçi hakları ve sendikal özgürlüklerin güçlendirilmesi; stratejik sektörlerde yerli üretim ve teknoloji politikaları; karbon fiyatlaması ve yeşil geçiş teşvikleri; veri taşınabilirliği ve platformlar arası birlikte çalışabilirlik; güçlü sosyal güvenlik ağları. Serbestlik, ancak bu kurumsal omurga ile geniş kitleler için gerçek fırsata dönüşür.

Provokatif Sorular: Tartışmayı Başlat

• “Serbest” dediğimizde kimin serbestliğinden söz ediyoruz: sermayenin mi, emeğin mi, tüketicinin mi?
• Kuralsız rekabet, inovasyonu mu besliyor yoksa tekelleşmeyi mi hızlandırıyor?
• Veri sahipliği ve algoritmaların şeffaf olmadığı bir ekonomide, “serbest seçim” gerçekten özgür mü?
• İklim krizi çağında, çevresel maliyetleri fiyatlamayan bir serbest rejim sürdürülebilir olabilir mi?
• Sosyal güvenlik ağları zayıfken esneklik, neden en kırılganların sırtında taşınıyor?

Son Söz: Gözümüzü Kırpmadan Tartışalım

Serbest rejimi otomatik pilota bağlayan söylemler, toplumu edilgen bir izleyiciye dönüştürüyor. Oysa ihtiyacımız olan; veriye dayalı ama değer duyarlı, rekabetçi ama adil, esnek ama öngörülebilir bir tasarım. Soru basit, cevap zor: “Serbestlik” kimin için, hangi kurallarla ve hangi bedelle? Görüşünü, deneyimini ve karşı argümanını ortaya koy; bu tartışmayı birlikte keskinleştirelim.